Subscribe
Media są jedną z podstawowych instytucji demokratycznych społeczeństw. Wszyscy wiemy, że rolą mediów jest informowanie obywateli, zapewnianie poszanowania wartości państwa prawa oraz przyczynianie się do kształtowania wolnej i odpowiedzialnej opinii publicznej. W tym kontekście ochrona niezależności redakcyjnej, pluralizmu i nieograniczonego dostępu do informacji staje się niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania demokracji. Unia Europejska, świadoma wyzwań związanych z erą cyfrową i koncentracją władzy medialnej w rękach globalnych graczy, zdecydowała się na przyjęcie wspólnych ram prawnych poprzez wdrożenie Europejskiego Aktu Wolności Mediów (EMFA). Rozporządzenie to, które weszło w życie 8 sierpnia, stanowi punkt zwrotny w regulacji środowiska medialnego na poziomie europejskim. Rozporządzenie wyraźnie stwierdza, że informacja jest dobrem publicznym, a dostęp do wolnej, pluralistycznej i niezależnej prasy jest nie tylko prawem jednostki, ale także podstawowym warunkiem utrzymania równowagi demokratycznej w całej Unii Europejskiej.
Rozwój technologiczny w ciągu ostatnich dwóch dekad radykalnie zmienił sposób, w jaki informacje są produkowane, rozpowszechniane i konsumowane przez obywateli. Cyfryzacja redakcji umożliwiła dywersyfikację treści i transgraniczny dostęp do informacji, podczas gdy globalizacja sprzyjała pojawieniu się licznych platform dystrybucji informacji o niezwykłej mocy i bezprecedensowym wpływie. Sieci społecznościowe, serwisy streamingowe i duże platformy cyfrowe stały się nieodzownymi graczami w procesie przekazywania informacji, stawiając się pomiędzy producentami treści a ogółem społeczeństwa.
Możemy bez wahania powiedzieć, że ta ewolucja cyfryzacji miała zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Z jednej strony obywatele korzystają z szerszego zakresu natychmiastowo dostępnych źródeł informacji, co teoretycznie powinno promować pluralizm i demokratyzować dostęp do wiedzy. Z drugiej strony, rosnąca siła globalnych platform stworzyła nowe słabe punkty: algorytmy dystrybucji postów informacyjnych mogą filtrować i ustalać priorytety informacji w nieprzejrzysty sposób, generując „bańki informacyjne” i zachęcając do rozprzestrzeniania się dezinformacji. Ponadto duża część przychodów z reklam, które wcześniej były głównym źródłem finansowania tradycyjnych mediów, przeniosła się na te platformy, zagrażając stabilności ekonomicznej wielu instytucji medialnych.
W tych okolicznościach Komisja Europejska uznała, że konieczne jest podjęcie wspólnych działań na szczeblu UE, pomimo faktu, że regulacja prasy tradycyjnie należy do kompetencji krajowych. Podstawą prawną europejskiego rozporządzenia w sprawie wolności mediów jest art. 114 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który pozwala na przyjęcie środków mających na celu harmonizację przepisów mających zastosowanie do rynku wewnętrznego.
Zakres rozporządzenia i proces jego przyjmowania
Europejskie rozporządzenie w sprawie wolności mediów ma zastosowanie do wszystkich dostawców usług medialnych, niezależnie od ich charakteru prawnego lub formy organizacji, od stacji telewizyjnych, stacji radiowych, publikacji drukowanych, platform cyfrowych, usług audiowizualnych na żądanie lub podcastów. Ponadto rozporządzenie rozszerza swój zakres na internetowe platformy udostępniania wideo i duże platformy cyfrowe, nawet jeśli nie ponoszą one bezpośredniej odpowiedzialności redakcyjnej. Argumentem jest to, że poprzez sposób, w jaki organizują i rozpowszechniają treści wideo, platformy te wywierają decydujący wpływ na widoczność niektórych wiadomości i informacji oraz na kształtowanie opinii publicznej.
Rozporządzenie zostało oficjalnie przedstawione przez Komisję Europejską trzy lata temu (16 września 2022 r.), po szeroko zakrojonym procesie konsultacji publicznych z udziałem organizacji medialnych, dziennikarzy, instytucji publicznych i organizacji pozarządowych na szczeblu Unii Europejskiej. Po ponad półtorarocznych negocjacjach między instytucjami europejskimi a państwami członkowskimi, przepisy zostały przyjęte w ostatecznej formie 26 marca 2024 roku. Jego wejście w życie oznacza nie tylko techniczny etap harmonizacji legislacyjnej, ale także polityczne potwierdzenie zaangażowania Unii Europejskiej w wolność prasy.
Główne cele EMFA
Głównym celem rozporządzenia jest stworzenie zintegrowanego rynku mediów opartego na poszanowaniu wolności słowa, niezależności redakcyjnej i pluralizmu. Szczegółowe cele EMFA to: zapobieganie nadmiernej koncentracji własności mediów, ograniczanie ryzyka politycznej lub ekonomicznej ingerencji w treści redakcyjne, zwalczanie dezinformacji i manipulacji informacjami, ochrona dziennikarzy i ich źródeł informacji oraz zapewnienie uczciwych warunków działania na europejskim rynku mediów.
Główne postanowienia EMFA
Jednym z najważniejszych postanowień EMFA jest przejrzystość własności. Począwszy od tego miesiąca, wszystkie media są zobowiązane do publicznego ujawnienia, kim są ich właściciele i które osoby lub podmioty mają znaczącą kontrolę nad decyzjami redakcyjnymi. Media muszą również ujawniać informacje o swoich źródłach finansowania, ze szczególnym uwzględnieniem wszelkich funduszy pochodzących z budżetu państwa lub reklam publicznych. W tym celu każde państwo członkowskie jest odpowiedzialne za stworzenie krajowej bazy danych dostępnej dla ogółu społeczeństwa. Przepis ten ma na celu wyeliminowanie podejrzeń o ukryty wpływ grup interesu (ekonomicznych lub politycznych) na prasę i wzmocnienie zaufania obywateli do mediów. Praktyczne wdrożenie może być jednak skomplikowane w przypadku ponadnarodowych struktur własnościowych lub funduszy inwestycyjnych, gdzie identyfikacja rzeczywistych beneficjentów nie zawsze jest całkowicie przejrzysta.
Rozporządzenie zapewnia ochronę niezależności redakcyjnej. Przyjęcie EMFA ustanawia ścisłe gwarancje w celu zapewnienia, że decyzje redakcyjne nie podlegają wpływom z zewnątrz. W związku z tym przewidziano mechanizmy kontroli, takie jak audyty wewnętrzne i zewnętrzne, a także sankcje (niezwykle wysokie pod względem finansowym) za przypadki manipulacji treścią. Możemy uznać wpływ tego przepisu za znaczący, ponieważ wzmacnia on autonomię dziennikarzy i zapewnia klimat sprzyjający ich wolności wypowiedzi. Skuteczność niezależności redakcyjnej zależy jednak od woli politycznej państw członkowskich i rzeczywistej niezależności krajowych organów regulacyjnych.
Trzecim postanowieniem EMFA jest standaryzacja pomiarów oglądalności. Rozporządzenie harmonizuje praktyki pomiaru oglądalności w mediach tradycyjnych i cyfrowych, a systemy pomiaru oglądalności muszą być przejrzyste, obiektywne i weryfikowalne. Środek ten ma na celu stworzenie bardziej sprawiedliwego rynku, ponieważ przychody z reklam są w dużej mierze oparte na danych dotyczących oglądalności. Wyzwaniem jest jednak dostosowanie standardów do środowiska cyfrowego, w którym algorytmy i wskaźniki różnią się od tradycyjnych.
W odniesieniu do reklamy państwowej, rządy i władze publiczne są zobowiązane do dystrybucji reklam w sposób przejrzysty i zgodnie z obiektywnymi kryteriami, unikając w ten sposób przekształcenia tego narzędzia w mechanizm kontroli mediów. Powszechnie wiadomo, że w zależności od interesów rządzących polityków, pieniądze na reklamę są subiektywnie rozdzielane między podmioty medialne, które wspierają politykę rządu, podczas gdy w większości przypadków media krytykujące rząd nie otrzymują żadnych pieniędzy.
Właśnie dlatego przepis ten ma na celu zmniejszenie ryzyka marginalizacji krytycznych mediów z powodu braku kontraktów reklamowych, podczas gdy te, które są posłuszne rządowi, są nagradzane. Monitorowanie i sankcjonowanie ewentualnych nadużyć pozostaje jednak dużym wyzwaniem dla instytucji UE.
Mówiąc o wolności mediów i wiarygodnych źródłach informacji, ochrona źródeł dziennikarskich jest prawdopodobnie jednym z najważniejszych przepisów EMFA, które pomagają dziennikarzom śledczym. Rozporządzenie, które weszło w życie 8 sierpnia 2025 r., określa minimalne standardy ochrony źródeł dziennikarskich i ich poufnej komunikacji. Każda próba przechwycenia (przez służby wywiadowcze lub inne podmioty państwowe) lub ujawnienia musi być autoryzowana przez niezależny sąd i uzasadniona ważnym interesem publicznym. Przepis ten wspiera przede wszystkim dziennikarstwo śledcze, umożliwiając dziennikarzom pracę bez obawy, że ich źródła zostaną ujawnione opinii publicznej. Pozostaje jednak wrażliwym obszarem w odniesieniu do interesów bezpieczeństwa narodowego, w którym państwa mogą powoływać się na wyjątkowe powody, aby uzasadnić inwigilację dziennikarzy.
W odniesieniu do prawa użytkowników (ostatecznych beneficjentów) do personalizacji ofert medialnych, obywatele mogą modyfikować ustawienia urządzeń i platform, za pośrednictwem których uzyskują dostęp do informacji, tak aby treści były dostosowane do ich preferencji. Wraz z przyjęciem EMFA dostawcy technologii są zobowiązani do zapewnienia dostępności i przejrzystości tych opcji. Ta innowacja daje użytkownikom większą kontrolę, zmniejszając ich zależność od algorytmów narzucanych przez platformy. Jednak jej skuteczność zależy od poziomu umiejętności korzystania z mediów przez społeczeństwo i sposobu, w jaki te ustawienia są projektowane przez producentów.
Ustanowiony Europejski Komitet ds. Usług Medialnych jest niezależnym organem doradczym na poziomie Unii Europejskiej, składającym się z krajowych organów regulacyjnych. Komitet ten jest odpowiedzialny za koordynację stosowania rozporządzenia i monitorowanie zgodności we wszystkich państwach członkowskich UE. Europejski Komitet ds. Usług Medialnych promuje wymianę najlepszych praktyk i zapewnia spójność legislacyjną. Niestety, brak bezpośrednich uprawnień do nakładania sankcji na tych, którzy naruszają rozporządzenie, może ograniczać skuteczność komitetu.
Rozporządzenie pozwala państwom członkowskim na wprowadzenie dodatkowych regulacji, pod warunkiem, że są one zgodne z EMFA i prawem Unii Europejskiej. Ta elastyczność pozwala na dostosowanie do specyfiki krajowej i potrzeb społeczeństwa obywatelskiego. Jednocześnie może to prowadzić do pewnego stopnia fragmentacji regulacyjnej, co może mieć wpływ na jednolite funkcjonowanie rynku wewnętrznego.
Europejska ustawa o wolności mediów uzupełnia inne obowiązujące już europejskie instrumenty prawne regulujące sektor mediów: Dyrektywę o audiowizualnych usługach medialnych (AVMSD, 2018), która gwarantuje niezależność organów regulacyjnych i ustanawia standardy bezstronności i przejrzystości treści medialnych. Dyrektywa o prawach autorskich (2019), która wprowadza prawa pokrewne w celu ochrony prasy przed agregatorami internetowymi. Europejskie zasady konkurencji mają na celu zapobieganie monopolom, ale nie regulują bezpośrednio wpływu fuzji na pluralizm. Ustawa o usługach cyfrowych (DSA, 2023) wymaga od platform usuwania nielegalnych treści i przyjęcia kodeksów postępowania przeciwko dezinformacji. Europejska dyrektywa anty-SLAPP (2024 r.) chroni dziennikarzy i obrońców praw człowieka przed nieuczciwymi procesami sądowymi mającymi na celu uciszenie krytycznych głosów.
Przyjęcie Europejskiej Ustawy o Wolności Mediów (EMFA) stanowi kluczowy krok w kierunku wzmocnienia demokracji na poziomie Unii Europejskiej. W czasach, gdy prasa stoi w obliczu bezprecedensowej presji ekonomicznej, politycznej i technologicznej, te ramy regulacyjne potwierdzają, że wolność słowa i pluralizm mediów są podstawowymi wartościami, które muszą być chronione przez jasne i spójne mechanizmy prawne.
Skuteczność europejskiego rozporządzenia w sprawie wolności mediów zależy jednak w dużej mierze od jego praktycznego zastosowania na poziomie każdego państwa członkowskiego. W krajach, w których media publiczne lub prywatne są podatne na wpływy polityczne lub gospodarcze, transpozycja i egzekwowanie tych przepisów będzie prawdziwym wyzwaniem dla wszystkich, od polityków po zwykłych obywateli. Ponadto relacje z dużymi platformami cyfrowymi będą nadal źródłem napięć, ponieważ mają one znacznie większą siłę finansową i technologiczną niż tradycyjne instytucje medialne. W dłuższej perspektywie sukces EMFA będzie mierzony nie tylko istnieniem wspólnych zasad, ale także ich zdolnością do zagwarantowania obywatelom europejskim dostępu do dokładnych, zróżnicowanych i niezależnych informacji. Jeśli cele zostaną osiągnięte, rozporządzenie może stać się międzynarodowym modelem ochrony wolności prasy w zglobalizowanym i zdigitalizowanym środowisku.