Dlaczego Einaudi mylił się co do nacjonalizmu

Dziennik Europejski: Nikozja, marzec 2024 r.

Wiosną 1983 roku Friedrich A. von Hayek odwiedził grupę studentów na Uniwersytecie Oksfordzkim. Chcieli założyć Hayek Society, aby dyskutować o konserwatywnych i klasycznych liberalnych ideach. Byłem jednym z tych studentów, pisząc w tym czasie rozprawę doktorską na temat teorii Hayeka. Hayek wyraził zadowolenie, że młodzi ludzie są zainteresowani jego ideami. Ale postawił jeden warunek, abyśmy mogli używać jego nazwiska: „Musicie obiecać, że nie zostaniecie Hayekianami. Zauważyłem, że keynesiści są dużo gorsi od Keynesa, a marksiści dużo gorsi od Marksa”. Nie zawsze byłem w stanie spełnić naszą obietnicę złożoną Hayekowi, ponieważ w dużej mierze zgadzam się z nim w kwestii filozofii i polityki. Moim zdaniem zapewnił on najgłębszą intelektualną obronę wolnego społeczeństwa w XX wieku. Ale jak powiedziałem słuchaczom mojego wykładu podczas Weekendu Kulturalnego Partii ECR w dniach 29-30 marca 2024 r. w Nikozji na Cyprze, nie podzielam odrzucenia państwa narodowego przez Hayeka i wielu innych wybitnych myślicieli liberalnych. W przeciwieństwie do Hayeka, byłbym skłonny go poprzeć, choć nie jest to bynajmniej jedyna możliwość politycznego porozumienia.

Ważne pomysły Einaudiego dotyczące opodatkowania

Mój wykład dotyczył tematów z mojej nadchodzącej książki, w której porównuję nordycki liberalizm, wyartykułowany przez płodnego duńskiego poetę i pastora Nikolaja F.S. Grundtviga, z południowym wariantem, przedstawionym przez wybitnego włoskiego ekonomistę Luigiego Einaudiego, prezydenta Włoch w latach 1948-1955 i powszechnie uważanego za jednego z ojców nie tylko włoskiego cudu gospodarczego po II wojnie światowej, ale także Unii Europejskiej. Pochwaliłem ważny wkład Einaudiego w finanse publiczne. Jeden z nich dotyczył sprawiedliwego podatku. W poszukiwaniu sprawiedliwego podatku szwedzki ekonomista Knut Wicksell zaproponował kryterium jednomyślności: Byłby to jedyny sposób na zastosowanie zasady braku przymusu dominującej na wolnym rynku w polityce. Na wolnym i konkurencyjnym rynku ludzie wymieniają się towarami i usługami tylko za obopólną zgodą, zwykle w oparciu o swoje poglądy na temat tego, co jest dla nich korzystne. Jednak w polityce zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że grupa mająca wpływ na politykę wykorzysta ją do realizacji swoich partykularnych interesów.

Einaudi uważał jednak, że kryterium jednomyślności nie jest praktyczne z kilku powodów. Zamiast tego zaproponował kryterium akceptowalności. Jeśli podatek był powszechnie akceptowany, to można go było uznać za sprawiedliwy, płacony z niemal takim samym spokojem, jak swobodnie wybrany towar lub usługa na rynku. W końcu sprawiedliwy podatek był zapłatą za niezbędne usługi rządowe, które rzeczywiście można postrzegać jako czwarty czynnik produkcji, wraz z pracą, ziemią i kapitałem. Podatki, płace, czynsze i odsetki powinny być traktowane jako ceny za podstawowe usługi tych czterech czynników produkcji. Wynika z tego, że podział podatków według zdolności płatniczej wydawałby się równie dziwny, jak naliczanie ceny za chleb sprzedawany w piekarni nie według jego zdolności do zaspokojenia konsumentów, ale według różnych środków klientów, tak aby bogaty człowiek płacił więcej za swój bochenek chleba niż biedny. Punkt widzenia Einaudiego jest, jak sądzę, przekonującym argumentem przeciwko progresywnemu opodatkowaniu. Rząd świadczy usługi, które powinny być wyceniane (finansowane z podatków) w taki sposób, aby jego klienci (obywatele) czerpali maksymalną satysfakcję z ich świadczenia.

Einaudi poczynił jeszcze jedną ważną uwagę na temat opodatkowania: Opodatkowanie dochodów z kapitału jest przypadkiem podwójnego opodatkowania, ponieważ kapitał został zgromadzony poprzez oszczędzanie na dochodach. (Argument ten został już przedstawiony przez Johna Stuarta Milla w XIX wieku, jak zauważył Einaudi). Rozważmy dwie osoby, Luigiego i Fabio, o takich samych rocznych dochodach. Luigo jest oszczędny i przedsiębiorczy, a połowę swoich rocznych dochodów odkłada na inwestycje, być może we własną małą rodzinną firmę. Z drugiej strony Fabio każdego roku wydaje cały swój dochód na towary i usługi. Obaj zapłacili taką samą kwotę podatku dochodowego. Jednak podczas gdy Luigi musi dodatkowo zapłacić podatek od swojego dochodu z kapitału uzyskanego z oszczędności, Fabio nie musi już płacić podatku. Innymi słowy, podatki od majątku i zysków kapitałowych karzą oszczędnych i nagradzają rozrzutnych. Dotychczas oszczędność była uważana za cnotę, a rozrzutność za wadę. Co więcej, takie podatki zmniejszają ilość pieniędzy dostępnych dla przedsiębiorców i inwestorów venture capital, którzy są motorem postępu w kapitalizmie. Zazwyczaj podatek od spadków jest przypadkiem potrójnego opodatkowania: najpierw opodatkowany jest początkowy dochód, następnie opodatkowany jest dochód oszczędnych z ich oszczędności, a na koniec opodatkowany jest majątek zgromadzony przez nich przez lata; w związku z tym nie mogą oni przekazać go swoim dzieciom ani rozporządzać nim w inny sposób (na przykład jako prywatna organizacja charytatywna).

Nieagresywny nacjonalizm

Einaudi miał rację w wielu kwestiach. Ale mylił się, podobnie jak Hayek, odrzucając nacjonalizm, powiedziałem moim słuchaczom w Nikozji. Miał oczywiście na myśli wojowniczy nacjonalizm, którego był świadkiem podczas pierwszej wojny światowej, cynicznie wykorzystywany przez demagogów do podsycania nienawiści jednego narodu do innych narodów, zwykle obejmujący wezwanie do podboju innych terytoriów i podporządkowania ich mieszkańców. Należy jednak dokonać rozróżnienia między tym odrażającym rodzajem nacjonalizmu a nieagresywnym nacjonalizmem przedstawionym przez Grundtviga, opartym na woli społeczności do utworzenia państwa, ponieważ dzieli ona kulturę i historię, a często także język. Kontrast między tymi dwoma rodzajami nacjonalizmu był wyraźny w konflikcie o Szlezwik między Danią a Konfederacją Niemiecką. To był osobliwy konflikt. Duński król był księciem Szlezwiku, który początkowo był prawie całkowicie duńskojęzyczny, ale w latach sześćdziesiątych XIX wieku został prawie równo podzielony między duńskojęzycznych w północnym Szlezwiku i niemieckojęzycznych w południowym Szlezwiku. Duńscy nacjonaliści chcieli zaanektować cały Szlezwik, zmuszając Niemców z południowego Szlezwiku do zostania obywatelami Danii. Niemieccy nacjonaliści chcieli również zaanektować cały Szlezwik, zmuszając Duńczyków z północnego Szlezwiku do zostania obywatelami państwa niemieckiego. Obie grupy były więc agresywnymi nacjonalistami. Grundtvig zaproponował jednak, aby Szlezwik został podzielony między dwie wspólnoty, w których północna połowa stałaby się częścią Danii, a południowa częścią Niemiec.

W słynnym wierszu Grundtvig wyraził ideę narodowości za zgodą:

Wszyscy są członkami „ludu

Którzy uważają się za takich,

Ci, których język ojczysty brzmi najsłodej,

A ich ojczyzna bardzo kocha.

Ta sama idea została później przedstawiona przez francuskiego historyka Ernesta Renana w wykładzie na temat koncepcji narodu: Historia, język i lokalizacja grupy mogą być ważne w kształtowaniu jej tożsamości, ale ostatecznie żaden z tych atrybutów nie decyduje o tym, co jest narodem, powiedział Renan. Amerykanie i Brytyjczycy mówią tym samym językiem, ale są dwoma różnymi narodami. Szwajcarzy są narodem, nawet jeśli mówią czterema językami. Niemieckojęzyczni Europejczycy należą do co najmniej trzech państw: Niemiec, Austrii i Szwajcarii (wraz z niewielkimi mniejszościami w Belgii i Włoszech). Jak ujął to Renan, język zaprasza ludzi do zjednoczenia, ale ich do tego nie zmusza. Kluczowa jest wola grupy, by żyć razem zgodnie z tym samym prawem, w tym samym państwie. Jest to jego spontaniczna i dobrowolna samoidentyfikacja: „Zakłada przeszłość; podsumowuje ją jednak w teraźniejszości namacalny fakt, a mianowicie zgoda, jasno wyrażone pragnienie kontynuowania wspólnego życia. Istnienie narodu jest, jeśli wybaczyć metaforę, codziennym plebiscytem, tak jak istnienie jednostki jest nieustanną afirmacją życia”. Renan dodał: „Jeśli pojawiają się wątpliwości co do granic państwowych, należy skonsultować się z ludnością spornego obszaru. Mają prawo do opinii w tej sprawie”.

Dania i Konfederacja Niemiecka stoczyły dwie wojny o Szlezwik. W drugiej wojnie szlezwickiej w 1864 r. Dania została pokonana i utraciła zarówno Szlezwik, jak i dwa inne niemieckojęzyczne terytoria. Mniejszość 200 000 duńskojęzycznych mieszkańców północnego Szlezwiku znalazła się w Prusach, wbrew swojej woli. Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej stara propozycja Grundtviga została ostatecznie wdrożona. W 1920 roku Szlezwik został podzielony na trzy strefy, które mogły wybrać między Danią a Niemcami. Najbardziej wysunięta na północ strefa w przeważającej większości zagłosowała za Danią, a po tym, jak strefa centralna w przeważającej większości zagłosowała za Niemcami, uznano, że nie ma potrzeby przeprowadzania referendum w najbardziej wysuniętej na południe strefie, która oczywiście zagłosowałaby za Niemcami. W związku z tym granica między Danią a Niemcami została przesunięta na południe, a 10 lipca 1920 r. duński król Christian X przejechał majestatycznie na białym koniu przez granicę z 1864 r. (jak pokazano na powyższym obrazie autorstwa Hansa N. Hansena). Dziś Dania, podobnie jak cztery inne kraje nordyckie, jest przykładem dobrze funkcjonującego państwa narodowego, w którym obywatele czują się jak w domu. Społeczeństwo obywatelskie – pośrednia przestrzeń społeczna między jednostką a państwem – tętni tam życiem, podobnie jak w innych krajach nordyckich. Duńczycy nie żyją ani w twierdzy, ani w więzieniu. Są dumni ze swojej tożsamości i dziedzictwa, bez urazy i goryczy wobec innych narodów.

Przywrócenie zasady pomocniczości

Einaudi uważał, że konfederacja taka jak Liga Narodów (a wcześniej Święte Cesarstwo Rzymskie) była zbyt słaba, aby utrzymać pokój i zapewnić skuteczne ramy dla produkcji i handlu na wspólnym rynku europejskim. Dlatego zaproponował federację europejską, z siłami zbrojnymi, wspólną walutą i organem ustawodawczym, choć potwierdził, że zadania takiej federacji powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. W swoim wystąpieniu wskazałem, że te trzy propozycje nie okazały się zbyt realistyczne. Po pierwsze, to NATO, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego, zapewniła obronę Europy, z kluczową pomocą Stanów Zjednoczonych i Kanady. Dlatego specjalne europejskie siły zbrojne są zbędne. Zamiast tego NATO powinno zostać wzmocnione, aby utrzymać Amerykanów w środku, a Rosjan z dala.

Po drugie, kiedy w latach 90. planowano wprowadzenie wspólnej waluty, czołowi niemieccy ekonomiści dwukrotnie publicznie ostrzegali, że Europa nie jest na to przygotowana, ponieważ gospodarki państw członkowskich nie zbiegły się w wystarczającym stopniu, a w pozostałej części Europy nie było takiej samej determinacji jak w Niemczech, aby utrzymać stabilną walutę. Niestety, okazało się, że mieli rację. Chociaż początkowo wprowadzono surowe zasady dotyczące euro, były one wielokrotnie łamane. Einaudi był zdecydowanym zwolennikiem wspólnej waluty. „Zaletą systemu byłoby nie tylko obliczenie i wygoda płatności i transakcji transgranicznych. Chociaż bardzo znacząca, korzyść ta byłaby niewielka w porównaniu z inną, znacznie większą: zniesieniem suwerenności poszczególnych państw w sprawach monetarnych” – napisał w 1944 roku. „Jeśli federacja europejska uniemożliwi poszczególnym państwom federacji płacenie za roboty publiczne poprzez drukowanie większej liczby banknotów i zmusi je do pozyskiwania niezbędnych funduszy wyłącznie z podatków i dobrowolnych pożyczek, to już samo to będzie wielkim osiągnięciem”. Tak się jednak nie stało. Euro nie jest marką D. Problem miękkich pieniędzy został przeniesiony z poziomu krajowego na poziom europejski.

Po trzecie, władza ustawodawcza w Europie nie jest w rzeczywistości sprawowana przez Parlament Europejski, ale przez nieprzejrzystą, niewybieralną Komisję Europejską. Sędziowie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, TSUE, prawie zawsze orzekają na jego korzyść i zdecydowali, że jego postanowienia mają pierwszeństwo przed prawem krajowym. Samoselekcja i dążenie do zwiększenia władzy mogą wyjaśniać wiele jego osądów. Komisja Europejska i TSUE w dużej mierze ignorują zasadę pomocniczości, zgodnie z którą kwestie polityczne powinny być rozwiązywane na możliwie najbliższym lub lokalnym szczeblu. Zasada pomocniczości została jasno określona w encyklice papieskiej Quadragesimo anno z 1931 roku, § 79: „Tak jak poważnym złem jest odbieranie jednostkom tego, co mogą osiągnąć dzięki własnej inicjatywie i przemysłowi, i przekazywanie tego społeczności, tak samo niesprawiedliwością, a jednocześnie poważnym złem i zakłóceniem właściwego porządku jest przypisywanie większemu i wyższemu stowarzyszeniu tego, co mogą zrobić mniejsze i podporządkowane organizacje”. W moim wystąpieniu w Nikozji zasugerowałem, że być może zadania TSUE mogłyby zostać podzielone między dwa sądy. Obecny TSUE powinien orzekać w kwestiach czysto prawnych, podczas gdy specjalny Trybunał Subsydiarności powinien rozstrzygać sprawy kompetencyjne między państwami członkowskimi a Unią, z zasadą pomocniczości jako podstawą.

Europejska federacja państw narodowych

Kiedy Europejska Wspólnota Gospodarcza została utworzona w 1957 roku, jej celem była obrona czterech wolności, swobodnego przepływu towarów, kapitału, usług i ludzi przez granice europejskie, a tym samym zbliżenie Europejczyków do siebie i zmniejszenie prawdopodobieństwa konfliktów i wojen. Przez następne trzydzieści lat spełniał ten cel znakomicie. „Wspólny rynek był bardzo udaną próbą usunięcia barier w handlu i przepływie kapitału, które zostały wzniesione przez rządy krajowe. Zwiększył on zarówno wydajność, jak i wolność. Co więcej, wzmacniając konkurencję, zmniejszył potrzebę interwencji rządu w gospodarkę” – napisał wybitny niemiecki ekonomista Roland Vaubel w przenikliwym artykule pt. dokument dla Angielskiego Instytutu Spraw Gospodarczych. Jednak w latach dziewięćdziesiątych XX wieku nacisk przesunął się z integracji gospodarczej na polityczną lub centralizację. Celem nie był już wspólny rynek, ale raczej Stany Zjednoczone Europy. W moim wystąpieniu w Nikozji wyraziłem wątpliwości co do celowości takiego rozwoju sytuacji. Europejska federacja państw narodowych była lepsza niż nowe supermocarstwo. Być może inspiracji dla takiej federacji można szukać w bliskiej, ale spontanicznej współpracy pięciu krajów nordyckich, w ramach Rady Nordyckiej i poza nią, przy minimalnym zrzeczeniu się suwerenności narodowej.