Законот за заштита на слободата на медиумите во Европа стапи на сила

Медиумите се една од основните институции на демократските општества. Сите знаеме дека улогата на медиумите е да ги информираат граѓаните, да обезбедат почитување на вредностите на владеењето на правото и да придонесат за формирање на слободно и одговорно јавно мислење. Во овој контекст, заштитата на уредувачката независност, плурализмот и неограничениот пристап до информации станува суштински услов за правилно функционирање на демократијата. Свесна за предизвиците што ги поставува дигиталното доба и концентрацијата на медиумската моќ во рацете на глобалните играчи, Европската Унија одлучи да усвои заедничка законска рамка со спроведување на Европскиот закон за слобода на медиумите (EMFA). Оваа регулатива, која стапи на сила на 8 август, означува пресвртница во регулирањето на медиумската средина на европско ниво. Регулативата експлицитно наведува дека информациите се јавно добро и дека пристапот до слободен, плуралистички и независен печат не е само индивидуално право, туку и суштински услов за одржување на демократската рамнотежа низ целата Европска Унија.

Технолошкиот развој во последните две децении радикално го промени начинот на кој информациите се произведуваат, дистрибуираат и консумираат од страна на граѓаните. Дигитализацијата на уредничките текстови овозможи диверзификација на содржината и прекуграничен пристап до информации, додека глобализацијата го поттикна појавувањето на бројни платформи за дистрибуција на информации со извонредна моќ и невидено влијание. Социјалните мрежи, услугите за стриминг и големите дигитални платформи станаа неопходни играчи во процесот на пренесување информации, позиционирајќи се помеѓу производителите на содржини и пошироката јавност.

Без двоумење можеме да кажеме дека оваа еволуција на дигитализацијата имаше и позитивни и негативни ефекти. Од една страна, граѓаните имаат корист од поширок спектар на веднаш достапни извори на информации, што во теорија треба да го промовира плурализмот и да го демократизира пристапот до знаење. Од друга страна, растечката моќ на глобалните платформи создаде нови ранливости: алгоритмите за дистрибуција на информативни објави можат да ги филтрираат и да ги приоритизираат информациите на непроѕирен начин, генерирајќи „информативни меурчиња“ и поттикнувајќи го ширењето на дезинформации. Покрај тоа, голем дел од приходите од рекламирање што порано беа главен извор на финансирање за традиционалните медиуми се префрлија на овие платформи, загрозувајќи ја економската одржливост на многу медиумски институции.

Во овие околности, Европската комисија сметаше дека е потребна заедничка акција на ниво на ЕУ, и покрај фактот дека регулацијата на печатот традиционално е национална надлежност. Правната основа за Европската регулатива за слободата на медиумите е член 114 од Договорот за функционирање на Европската Унија, кој овозможува усвојување мерки за хармонизирање на правилата што се применуваат на внатрешниот пазар.

Опсег на регулативата и процес на усвојување

Европската регулатива за слобода на медиумите се однесува на сите даватели на медиумски услуги, без оглед на нивната правна природа или форма на организација, од телевизиски станици, радио станици, печатени публикации, дигитални платформи, аудиовизуелни услуги на барање или подкасти. Покрај тоа, регулативата го проширува својот опсег на платформи за споделување видеа преку интернет и големи дигитални платформи, дури и ако тие немаат директна уредничка одговорност. Аргументот е дека, преку начинот на кој организираат и дистрибуираат видео содржини, овие платформи вршат одлучувачко влијание врз видливоста на одредени вести и информации и врз формирањето на јавното мислење.

Регулативата официјално беше презентирана од Европската комисија пред три години (на 16 септември 2022 година), по обемна јавна консултација во која беа вклучени медиумски организации, новинари, јавни институции и невладини организации на ниво на Европската унија. По повеќе од година и пол преговори меѓу европските институции и земјите-членки, законодавството беше усвоено во својата конечна форма на 26 март 2024 година. Неговото стапување во сила означува не само техничка фаза на усогласување на законодавството, туку и политичка потврда на посветеноста на Европската Унија кон слободата на печатот.

Главни цели на EMFA

Централната цел на регулативата е да се создаде интегриран медиумски пазар заснован на почитување на слободата на изразување, уредничката независност и плурализмот. Специфичните цели на EMFA се: спречување на прекумерна концентрација на медиумска сопственост, ограничување на ризикот од политичко или економско мешање во уредничката содржина, борба против дезинформациите и манипулацијата со информациите, заштита на новинарите и нивните извори на информации и обезбедување фер услови за работа на европскиот медиумски пазар.

Главни одредби на EMFA

Една од најважните одредби на EMFA е транспарентноста на сопственоста. Почнувајќи од овој месец, сите медиуми се должни јавно да откријат кои се нивните сопственици и кои поединци или субјекти имаат значајна контрола врз уредничките одлуки. Медиумите, исто така, мора да откријат информации за нивните извори на финансирање, со фокус на сите средства што доаѓаат од државниот буџет или јавното рекламирање. За таа цел, секоја земја-членка е одговорна за создавање национална база на податоци достапна за пошироката јавност. Оваа одредба има за цел да ги елиминира сомневањата за скриеното влијание на интересните групи (без разлика дали се економски или политички) врз печатот и да ја зајакне довербата на граѓаните во медиумите. Сепак, практичната имплементација може да биде комплицирана во случај на транснационални сопственички структури или инвестициски фондови, каде што идентификацијата на вистинските корисници не е секогаш целосно транспарентна.

Регулативата обезбедува заштита на уредничката независност. Усвојувањето на EMFA воспоставува строги гаранции за да се обезбеди дека уредничките одлуки не се под влијание однадвор. Така, се предвидени контролни механизми како што се внатрешни и надворешни ревизии, а се воспоставуваат и санкции (екстремно високи во финансиска смисла) за случаи на манипулација со содржината. Можеме да го сметаме влијанието на оваа одредба за значајно, бидејќи ја зајакнува автономијата на новинарите и обезбедува клима поволна за нивната слобода на изразување. Сепак, ефективноста на уредничката независност зависи од политичката волја на земјите-членки и од вистинската независност на националните регулаторни органи.

Третата одредба од EMFA е стандардизацијата на мерењето на публиката. Регулативата ги хармонизира практиките за мерење на публиката во традиционалните и дигиталните медиуми, а системите за мерење на публиката мора да бидат транспарентни, објективни и проверливи. Оваа мерка има за цел да создаде порамноправен пазар, бидејќи приходите од рекламирање во голема мера се базираат на податоците за публиката. Сепак, предизвикот лежи во прилагодувањето на стандардите кон дигиталното опкружување, каде што алгоритмите и метриките се разликуваат од традиционалните.

Во однос на државното рекламирање, од владите и јавните органи се бара транспарентно и според објективни критериуми да го дистрибуираат рекламирањето, со што ќе се избегне претворањето на оваа алатка во механизам за контрола на медиумите. Добро е познато дека, во зависност од интересите на политичарите на власт, парите за рекламирање се распределуваат субјективно на медиумските субјекти кои ја поддржуваат владината политика, додека, во повеќето случаи, медиумите кои ја критикуваат владата не добиваат никакви пари.

Токму затоа оваа одредба има за цел да го намали ризикот критичките медиуми да бидат маргинализирани поради недостаток на договори за рекламирање, додека оние што се послушни на оние во владата се наградени. Сепак, следењето и санкционирањето на можните злоупотреби останува голем предизвик за институциите на ЕУ.

Кога се дискутира за слободата на медиумите и веродостојните извори на информации, заштитата на новинарските извори е можеби една од најважните одредби на EMFA што им помага на истражувачките новинари. Регулативата, која стапи на сила на 8 август 2025 година, поставува минимални стандарди за заштита на изворите на новинарите и нивните доверливи комуникации. Секој обид за пресретнување (од страна на разузнавачките служби или други државни субјекти) или откривање мора да биде овластен од независен суд и оправдан со голем јавен интерес. Оваа одредба првенствено го поддржува истражувачкото новинарство, дозволувајќи им на новинарите да работат без страв дека нивните извори ќе бидат изложени на пошироката јавност. Сепак, тоа останува чувствителна област во однос на интересите на националната безбедност, каде што државите би можеле да се повикаат на исклучителни причини за да го оправдаат надзорот врз новинарите.

Во однос на правото на корисниците (крајните корисници) да ги персонализираат медиумските понуди, граѓаните можат да ги менуваат поставките на уредите и платформите преку кои пристапуваат до информации, така што содржината ќе биде прилагодена на нивните преференции. Со усвојувањето на EMFA, од давателите на технологија се бара да обезбедат достапност и транспарентност на овие опции. Оваа иновација им дава на корисниците поголема контрола со намалување на нивната зависност од алгоритмите наметнати од платформите. Сепак, нејзината ефикасност зависи од нивото на медиумска писменост на јавноста и од тоа како овие поставки се дизајнирани од производителите.

Европскиот комитет за медиумски услуги што е во фаза на формирање е независно советодавно тело на ниво на Европската Унија, составено од национални регулаторни органи. Овој комитет е одговорен за координирање на примената на регулативата и следење на усогласеноста во сите земји-членки на ЕУ. Европскиот комитет за медиумски услуги ја промовира размената на најдобри практики и обезбедува конзистентност на законодавството. За жал, недостатокот на директни овластувања за санкционирање на оние што ја прекршуваат регулативата може да ја ограничи ефикасноста на комитетот.

Регулативата им овозможува на земјите-членки да воведат дополнителни регулативи, под услов тие да се компатибилни со EMFA и правото на Европската Унија. Оваа флексибилност овозможува прилагодување кон националните специфичности и потребите на граѓанското општество. Во исто време, може да доведе до одреден степен на регулаторна фрагментација, што би можело да влијае на униформното функционирање на внатрешниот пазар.

Европскиот закон за слобода на медиумите ги надополнува другите европски законски инструменти што веќе се во сила и го регулираат медиумскиот сектор: Директивата за аудиовизуелни медиумски услуги (AVMSD, 2018), која ја гарантира независноста на регулаторните органи и поставува стандарди за непристрасност и транспарентност во медиумската содржина. Директивата за авторски права (2019), која воведува сродни права за заштита на печатот од онлајн агрегатори. Европските правила за конкуренција имаат за цел да спречат монополи, но не го регулираат директно влијанието на спојувањата врз плурализмот. Законот за дигитални услуги (DSA, 2023) бара од платформите да отстранат нелегална содржина и да усвојат кодекси на пракса против дезинформации. Европската директива против SLAPP (2024) ги штити новинарите и бранителите на човекови права од злоупотребувачки тужби насочени кон замолчување на критичките гласови.

Усвојувањето на Европскиот закон за слобода на медиумите (EMFA) претставува клучен чекор кон зајакнување на демократијата на ниво на Европската унија. Во време кога печатот се соочува со невидени економски, политички и технолошки притисоци, оваа регулаторна рамка потврдува дека слободата на изразување и медиумскиот плурализам се фундаментални вредности што мора да бидат заштитени со јасни и конзистентни правни механизми.

Сепак, ефективноста на Европската регулатива за слобода на медиумите во голема мера зависи од нејзината практична примена на ниво на секоја земја-членка. Во земјите каде што јавните или приватните медиуми се ранливи на политички или економски влијанија, транспонирањето и спроведувањето на овие правила ќе биде вистински предизвик за сите, од политичарите до обичните граѓани. Исто така, односот со големите дигитални платформи ќе продолжи да биде извор на тензии, бидејќи тие имаат многу поголема финансиска и технолошка моќ од традиционалните медиумски институции. На долг рок, успехот на EMFA ќе се мери не само со постоењето на заеднички правила, туку и со нивната способност да им гарантираат на европските граѓани пристап до точни, разновидни и независни информации. Доколку се постигнат нејзините цели, регулативата би можела да стане меѓународен модел за заштита на слободата на печатот во глобализирана и дигитализирана средина.