Subscribe
Вертикалниот коридор на природен гас, голем стратешки проект за енергетската безбедност на земјите од Централна и Југоисточна Европа, се соочува, речиси три години по неговото започнување, и покрај декларираната политичка и финансиска поддршка од Европската Унија и САД, со значителни пречки во неговата имплементација. За оние кои не се запознаени со овој проект, мора да одговориме на прашањето: што е овој Вертикален коридор? Па, Вертикалниот коридор е интегриран систем на цевководи што би овозможил транспорт на природен гас од Грција (преку терминали за течен природен гас во Александрополис) преку Бугарија и Романија до Молдавија, Украина, Унгарија и Словачка. Целта на овој проект за енергетска инфраструктура е да се намали зависноста на Европа од гас од Руската Федерација, во контекст на геополитичките тензии зголемени по инвазијата на Украина.
На крајот на 2022 година беше најавено потпишувањето на договор за соработка меѓу Грција, Бугарија, Романија и Унгарија, со што се започна иницијативата за изградба на интегриран систем на гасоводи, подоцна наречен Вертикален коридор за природен гас. Во контекст обележан со енергетската криза влошена од конфликтот меѓу Русија и Украина и зависноста на Унгарија и Словачка од рускиот гас, елиминирањето на зависноста од рускиот гас стана стратешки приоритет за Европската Унија.
Овој таканаречен „Вертикален гасен коридор“ е дизајниран да се протега на повеќе од 1.000 километри, со капацитет да го пренасочи протокот на природен гас – од извори на југ (Грција) до точките на потрошувачка на север (Унгарија, Словачка, Молдавија и не само Украина). Целта е да се зајакне енергетската безбедност за земјите од централна и југоисточна Европа. Заедно со Грција, Бугарија, Романија и Унгарија, во проектот се вклучени и Словачка, Молдавија и Украина, кој исто така го финансираат САД преку USAID. Иако проектот првично беше пречекан со ентузијазам и оптимистички изјави од официјални лица, тој се соочува со големи тешкотии, слични на „урбана легенда“, поради геополитичките неизвесности и фактот дека Европа сè уште има корист од конкурентните цени на рускиот гас што се испорачува преку Турција и гасоводот Туркстрим.
Од грчка страна, DESFA SA (оператор на грчкиот национален гасен систем) и Gastrade, која транспортира течен природен гас (LNG) од станицата FSRU во Александрополис. Конзорциумот ICGB, кој управува со гасоводот Interconnector Грција-Бугарија (IGB), исто така ги здружува, на рамноправна основа, бугарската државна компанија BEH и грчкиот државен оператор DEPA, во соработка со италијанската компанија Edison. Во Бугарија, државниот оператор Bulgartransgaz е одговорен за управување со националната мрежа, додека во другите земји се вклучени национални оператори за пренос на гас.
Неколку дена пред Меѓународниот саем во Солун во 2024 година, претставници на операторите на Вертикалниот коридор се состанаа (во Солун) за да ја потврдат потребата од оптимално искористување на постојната инфраструктура и да се идентификуваат решенија за надминување на тесните грла на трасата на Вертикалниот коридор. И покрај заедничката декларација потпишана од девет компании, не се споменува фактот дека тестот на пазарот спроведен во јули за Грција не предизвикал речиси никаков интерес – потенцијалните корисници не резервирале капацитет за следните 15 години. Критичарите од различни региони, исто така, укажуваат на неподготвеноста на увозниците на гас, што додава дополнителна неизвесност во напредокот на проектот.
И покрај овие разочарувачки сигнали, операторите веруваат дека реализацијата на Вертикалниот коридор останува од суштинско значење, опишувајќи ја иницијативата како од големо стратешко значење што ги надминува краткорочните флуктуации на пазарот. Во овој контекст, очите се насочени кон Европската комисија, од која операторите бараат 50% финансирање преку програмата Repower EU за намалување на зависноста од руските фосилни горива и постигнување на зелена транзиција. На крајот од минатата година, во октомври, операторите на гас од земјите вклучени во проектот се состанаа во Будимпешта како дел од иницијативата CESEC за енергетска интерконекција во Централна и Источна Европа за да разговараат за деталите за финансирање на Вертикалниот коридор.
Трошоци и буџет за работите на Вертикалниот коридор
Иако точниот износ за модернизација на преносните системи не е официјално објавен, проценките за вкупната цена на работите се околу 450 милиони евра. Во исто време, во Бугарија имаше најави за инвестиции од над 300 милиони евра, што укажува дека конечниот буџет би можел да биде уште поголем. Во оваа рамка, операторите на гас очекуваат Европската комисија да даде значаен придонес во финансирањето, намалувајќи ги трошоците за енергетска транзиција.
Потеклото и еволуцијата на проектот
Првите дискусии за создавање на Вертикален коридор за природен гас беа иницирани уште во 2014 година од три земји: Грција, Бугарија и Романија. Оттогаш, иницијативата помина низ многу тешки моменти, а интерконекторот IGB, долг 182 км, отворен во 2022 година, е само еден завршен сегмент од проектот. Во оваа равенка, најсилниот поддржувач на проектот Вертикален коридор е Бугарија, преку државниот оператор Булгартрансгаз. Булгартрансгаз сака оваа рута на бугарска територија да стане алтернатива на сегашната рута на руски гас до Западна Европа, користејќи алтернативни извори во САД, Катар, Египет и други земји.
По договорот постигнат на есен 2023 година (по состанокот во Солун во октомври), операторите на гас на државите вклучени во проектот планираа во јули 2024 година истовремено да се спроведат пазарни тестови меѓу компаниите за увоз и трговија со гас за да се процени нивната подготвеност да ги користат предвидените дополнителни капацитети. Врз основа на резултатите од овие тестови, требаше да се донесе одлука за дополнителни инвестиции за проширување на врските. Така, во оспорен потег, Булгартрансгаз (BTG) одлучи да продолжи со изградбата без пазарно тестирање, инвестирајќи околу 600 милиони лева (еквивалентно на 306 милиони евра без ДДВ) без да потпише договори за снабдување. Булгартрансгаз тврдеше дека бидејќи капацитетот е траен, нема потреба од долгорочна резервација.
Во исто време, конзорциумот ICGB, одговорен за грчко-бугарскиот гасовод, покажа помал интерес од првично очекуваниот. Едно објаснување беше дека ситуацијата би можела да стане појасна со пуштањето во употреба на станицата FSRU во Александрополис, но техничките проблеми, како што се протекувањата во гасоводот што ја поврзува пловечката платформа со копнената површина, го одложија неговото работење.
Романија ги запре инвестициите во Вертикалниот коридор
Во Романија, студијата на пазарот, спроведена од Трансгаз (националниот оператор за гас), даде негативни резултати поради недостаток на комерцијален интерес за дополнителни количини на гас, што доведе до откажување на инвестициската постапка, а идните чекори што треба да ги преземе романската држава остануваат непознати. Во Словачка, проектот доби внимание дури кога се приклучи на иницијативата на почетокот на 2024 година. Сепак, словачките оператори за гас сè уште не презедоа конкретни чекори за зајакнување на врската со Романија. Во Унгарија, која сè уште зависи од рускиот природен гас, нема знаци на интензивна мобилизација од властите, додека Молдавија и Украина се приклучија на проектот релативно неодамна. Иако Бугарија ја искажа својата намера да започне со снабдување на овие земји (Украина, Молдавија, Словачка, Унгарија, Украина) по прекинот на транзитот на руски гас низ Украина, овие планови останаа во фаза на неисполнети желби. Особено, Бугарија е единствената земја што ја спроведува во пракса проширувањето на инфраструктурата и зголемувањето на капацитетот на мрежата за транспорт на гас. Иако ова бара големи инвестиции, постои ризик резултатите да не се исплатат. Аналитичарите прават паралела со слична ситуација во врска со договорот со турската компанија БОТАС, според кој Бугарија резервираше значителен капацитет за гас годишно, но не успеа да ја искористи таа можност, што резултираше со високи трошоци без реално искористување. Но, операторот за гас БТГ е оптимист дека ситуацијата ќе се промени откако рускиот гас ќе престане да транзитира низ Украина, по што природниот гас ќе биде пренасочен кон Западна Европа од Грција и Турција преку бугарската инфраструктура.
Во Грција, проектот за развој на терминали за регазификација на течен природен гас (за напојување на Вертикалниот коридор) напредува, иако со побавно темпо, а загриженоста за профитабилноста продолжува. На конференцијата организирана од „The Economist“, Марија Рита Гали (директорка на DESFA) истакна дека нестабилноста на пазарот, влошена од присуството на руски гас со ниска цена во медитеранскиот регион, го отежнува преземањето долгорочни обврски за инфраструктурни проекти. Во исто време, проектот за Вертикален коридор изгледа способен да го зголеми капацитетот на грчко-бугарскиот гасовод од 3 на 5 милијарди кубни метри годишно, а „Гастрејд“, во соработка со „Булгартрансгаз“, планира да развие втор пловечки терминал во Александрополис.
Во Бугарија, во тек се работи на зголемување на транспортниот капацитет преку оптимизирање на три сегменти од мрежата: две влезни точки преземени од Грција (цевководите Кулата-Сидерокастро и Комотини-Стара Загора) и излезна врска на границата со Романија (област Кардам-Негру Вода). Најамбициозниот план на Бугарија е да го продолжи гасоводот до Романија, со цел удвојување на капацитетот на 10 милијарди кубни метри годишно, проект во кој учествуваат американски и австриски партнери. Сепак, дури и тука, интересот за пазарни тестови за проширување на капацитетот е изненадувачки низок, во услови на непредвидлива пазарна средина и конкурентни цени за гас испорачан од Турција. Покрај тоа, Бугарија планира зголемување од 50% на капацитетот за увоз на гас од Грција од јануари 2026 година, што би го зголемило годишниот капацитет на 8 милијарди кубни метри.
Насоки и стратешки перспективи на Европската комисија
Според последните дискусии и состаноци, Европската комисија и земјите учеснички во проектот Вертикален коридор се обидуваат да идентификуваат одржливи решенија за продолжување на проектот, со цел да ја финализираат иницијативата до 2030 година, во време кога европската стратегија е фокусирана на намалување на зависноста од рускиот гас до 2027 година. Доколку проектот се спроведе, Грција би можела да стане вистинска енергетска референтна точка, обезбедувајќи пренос на гас до Украина, Унгарија и Словачка, особено преку терминалот за течен природен гас во Александрополис. Така, Вертикалниот коридор би отворил пристап до нови пазари и би го стимулирал економскиот раст и развојот на далекусежни геополитички перспективи.
Три години откако Русија ја нападна Украина и ги прекина протоците низ украинската територија, Европската комисија останува убедена во важноста на проектот, инсистирајќи дека решенијата треба да се базираат на користење на постојната инфраструктура и долгорочните програми за развој, кои во моментов овозможуваат транзит на околу 10 милијарди кубни метри гас, што би можело да се прошири на 20-25 милијарди кубни метри годишно под оптимални услови. Сепак, голема пречка е високото ниво на транзитни такси што ги применуваат Романија и Република Молдавија, што значително ги зголемува трошоците за транзит и го прави целиот проект економски неодржлив. Покрај тоа, дискусиите ја вклучија и можноста за проширување на меѓусебниот гасовод од Грција до Бугарија од 3 на 5 милијарди кубни метри, а ICGB бара инвестициски партнери за да обезбеди одржливо финансирање. Ова зголемување на капацитетот би помогнало и во диверзификацијата на изворите на снабдување, вклучително и дополнителен течен природен гас (LNG) од грчките терминали и касписките ресурси, сето тоа во глобален контекст на геополитичка нестабилност. На административно ниво, напорите на Брисел се фокусирани на низа интервенции дизајнирани да го направат коридорот оперативен, особено преку хармонизирање на тарифите меѓу различните земји, така што сегашните разлики (позначајни во случајот на Романија и Молдавија) не го попречуваат проектот. Европската комисија ја потврди својата намера да продолжи со имплементацијата на „Вертикалниот коридор“, ограничувајќи се на користење на веќе постоечката гасна инфраструктура и интеграција на други објекти што ќе се појават во рамките на десетгодишните програми за развој.
Како заклучок, проектот има за цел да создаде алтернативна рута за транспорт на гас од Грција преку Бугарија и Романија до Молдавија, Украина, Унгарија и Словачка. Сепак, транзитните тарифи што ги наметнуваат Романија и Молдавија, високите трошоци за транспорт од југ кон север и огромните инвестиции потребни за проширување на инфраструктурата се главните пречки за успехот на проектот. Иницијативата ги здружува операторите на гас од седум земји – DESFA и Gastrade од Грција, Bulgartransgaz и ICGB од Бугарија, Transgaz од Романија, FGSZ од Унгарија, Eustream од Словачка, VMTG од Молдавија и GTSOU од Украина – со долгорочна цел да се претвори сообраќајот на гас во до 25 милијарди кубни метри гас годишно, иако во моментов се транспортираат само 10 милијарди кубни метри со значителни трошоци. На крајот, Романија се покажува како клучна врска и пречка во имплементацијата на Вертикалниот коридор, поради високите наметнати транзитни тарифи, кои ги зголемуваат трошоците и го одложуваат напредокот на проектот. Оваа ситуација влијае на целата рута, која треба да се разгранува понатаму: од едната страна кон Унгарија и Словачка, а од другата кон Молдавија и Украина.