Под полноќен чекан: Американскиот удар врз нуклеарните постројки на Иран

Беше веднаш по полноќ во Италија кога операцијата „Полноќен чекан“ нагло ја промени геополитичката рамнотежа на Блискиот Исток. Американскиот напад врз нуклеарните постројки на Иран – Фордоу, Натанц и Исфахан – удри во срцето на атомската програма на Исламската Република, оставајќи зад себе трага од тензии, стратешка двосмисленост и закана од глобална ескалација. Соединетите Американски Држави се вратија на енергична акција во срцето на Иран, воено здружувајќи се со Израел, кој веќе беше вклучен во невидена офанзива по години хибридна војна.

Операцијата го означува најдраматичниот момент во повеќемесечната ескалација меѓу Иран и Израел, но исто така покренува длабоки прашања за вистинските намери на Вашингтон, кревкоста на режимот во Техеран и многу реалната можност конфликтот да се прошири регионално – ако не и глобално.

Американскиот удар: Хируршки, но сепак разорувачки

„Полноќен чекан“ беше прецизно испланирана мисија, следена во живо од претседателот Доналд Трамп и неговите врвни воени советници. Стелт бомбардерите Б-2, лансирани од американските бази, го извршија најдолгиот борбен лет од 11 септември, со полнење гориво во воздух и воздушни коридори, наводно, исчистени од претходни израелски напади во југозападен Иран.

Фордоу беше примарна цел: сателитските снимки покажуваат големи кратери и затворени точки за пристап. Натанц и Исфахан – двата клучни за нуклеарната инфраструктура на Иран – исто така беа погодени со прецизност. Министерот за одбрана Пит Хегсет ја нарече операцијата „целосен успех“, истакнувајќи дека биле цел само воени нуклеарни структури. Цивилната нуклеарна централа во Бушер била намерно поштедена, зајакнувајќи ја пораката на САД за насочена акција, а не за целосна војна. Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ) подоцна потврди дека немало истекување на радиоактивно зрачење.

Но, можеби најконтроверзниот аспект на нападот е тоа што Техеран можеби бил предупреден однапред. Американски извори тврдат дека ова бил стратешки сигнал – чин на одвраќање, а не на уништување – насочен не само кон Иран, туку и кон Москва и Пекинг: Америка има капацитет, волја и политичка дрскост да удри длабоко.

Стратешката двосмисленост на Трамп: Дијалог или промена на режимот?

И покрај официјалните изјави во кои се нагласуваше воздржаноста, вистинската природа на операцијата стана појасна во следните денови. Претседателот Трамп го воскресна слоганот „МИГА – Направете го Иран повторно голем“, отворено промовирајќи ја идејата за промена на режимот. Тоа беше драматична промена во тонот, таква што дури и го изненади потпретседателот Џ.Д. Венс, кој само неколку часа претходно изјави дека САД „не се во војна со Иран, туку само со неговата нуклеарна програма“.

Мешаните пораки на Белата куќа предизвикаа дипломатска конфузија. Додека наводно се воделе преговори преку заткулисните канали во Рим и Мускат, американските бомбардери веќе биле во воздух. Од перспектива на Техеран, ова не било ништо помалку од „предавство на дипломатијата“, рече Есмаил Бакаеи, портпарол на иранското Министерство за надворешни работи. Се чини дека стратегијата на Вашингтон е испарлив коктел од одвраќање и провокација, користејќи и морков и стап – и ризикувајќи неконтролирана ескалација.

Улогата на Израел: сојузник, архитект и катализатор

Зад американската операција лежи несомненото влијание на Израел. Во текот на изминатите десет дена, Тел Авив започна една од своите најагресивни кампањи во последниве децении: атентат врз нуклеарни научници, таргетирање на високи команданти на Револуционерната гарда и напади врз ракетни бази и радарски системи. Израелските авиони и беспилотни летала го пробија иранскиот воздушен простор со леснотија што силно укажува на длабока инфилтрација на Мосад во иранскиот државен апарат.

Премиерот Бенјамин Нетанјаху ја поздрави „храбрата одлука“ на Трамп, изјавувајќи: „Америка направи нешто што ниедна друга земја во светот не би се осмелила да го направи“. Но, зад реториката лежи пресметана стратегија: Израел е решен да ја демонтира нуклеарната програма на Иран, да ја елиминира заканата од ајатоласите и да создаде нова ера на мировни договори со сунитските земји од Заливот – зајакнувајќи ја антииранската оска.

Техеран под напад: Помеѓу гордоста, одмаздата и неизвесноста

Првичниот одговор на Иран беше ограничен, но злокобен. Во часовите по американскиот напад, Техеран лансираше ракетни напади кон Израел, предизвикувајќи прекини на електричната енергија и активирајќи сирени за воздушен напад во Тел Авив и Ерусалим. Најмалку 10 членови на Револуционерната гарда беа убиени во израелските воздушни напади врз покраината Јазд, поттикнувајќи ги елитните сили на Иран да се заколнат дека „нашата војна започнува сега“.

Но, подлабоката криза се одвива во рамките на иранското раководство. Врховниот лидер ајатолахот Али Хамнеи, скриен со денови во бункер за кој наводно биле познати американските и израелските разузнавачки служби, повторно се појави со пропаганден пост со тема одмазда. Сепак, неговиот авторитет се чини разнишан: според *Њујорк тајмс*, тој веќе избрал список на свештеници како потенцијални наследници, додека некои од највисоките функционери на Иран – вклучувајќи ги и поранешните претседатели – наводно не можеле директно да го контактираат.

Можноста за одмазда од страна на „скриените ќелии“ во САД повеќе не е теоретска. NBC објави дека Техеран, преку посредник на самитот на Г7 во Канада, го предупредил Трамп дека американскиот напад би предизвикал домашни одмазди.

Долгата сенка на војната: Глобални ризици и идни сценарија

Американскиот напад повторно ги разгоре стравувањата од регионална – или дури и глобална – војна. Опциите за одмазда на Техеран се движат од затворање на Ормутскиот теснец (низ кој тече една третина од светската нафта), до таргетирање на американските бази во Ирак, Сирија и Заливот, до започнување кибернапади или асиметричен тероризам во Европа или САД.

Секој од овие одговори носи огромни ризици. Сепак, внатрешниот притисок врз Хамнеи расте: јавното мислење во нацијата, која е веќе опустошена од санкции и економски колапс, бара силна реакција. Сепак, изолацијата на Врховниот лидер – чувана од елитна, тајна единица непозната дури и за високите членови на Револуционерната гарда – сериозно ја попречува стратешката координација.

Советот за безбедност на ОН се состана на барање на Техеран, но глобалната дипломатска инерција би можела да дозволи конфликтот да се влоши неконтролирано. „Полноќен чекан“ беше претставен како ограничена операција наменета да го одврати Иран од развој на нуклеарно оружје. Но, воинствената реторика на Трамп и нестабилноста на Техеран сега може да го турнат регионот – и светот – кон многу поопасна фаза.

Регион на работ

Дополнително ги комплицира работите улогата на Русија и Кина, кои го осудија американскиот напад. Москва објави тековни контакти со американската влада, но навести можна логистичка поддршка за Иран доколку ескалацијата продолжи. Пекинг, од своја страна, побара итна седница на ОН и го обвини Вашингтон за „поткопување на глобалната стабилност“.

Во рамките на арапскиот сунитски свет, реакциите беа поумерени. Саудиска Арабија, ОАЕ и Бахреин изразија „загриженост“, но не ја осудија. Приватно, безбедносните претставници наводно го поздравија нападот како удар врз нивниот долгогодишен регионален ривал. Стратешкото сунитско-израелско усогласување продолжува да се продлабочува – ретка конвергенција на интереси изградена врз заедничко непријателство кон Иран.

Европа е поделена. Велика Британија ја поддржа американската акција; Франција и Германија ја оценија како „несразмерна“ и „дестабилизирачка“. Италијанската премиерка Џорџија Мелони го свика својот Совет за национална безбедност, додека министерот за надворешни работи Антонио Тајани предупреди дека „ова ја изложува Европа на индиректни ризици – вклучително и на енергетскиот фронт“.

Сега сите очи се свртени кон Техеран. Иран е ранет, но не е скршен. Трамп докажа дека е подготвен да ги премине црвените линии. Прашањето е: кој ќе ја запре оваа спирала пред да стане незапирлива?

Одвраќање или предигра за војна?

„Полноќен чекан“ беше замислен како порака – демонстрација на сила со цел да се обесхрабри Иран од остварување на своите нуклеарни амбиции. Но, неговите последици ги разоткрија стратешките противречности на американската политика, нестабилноста на иранскиот режим и неспособноста на глобалните институции да ја контролираат спиралната криза.

Клучното прашање повеќе не е дали Иран ќе возврати – туку кога и како. Светот вознемирено гледа како Блискиот Исток се приближува кон работ на пропаст. Во оваа кревка рамнотежа на моќ, дипломатијата, одвраќањето и уништувањето се спојуваат во опасна нова фаза. Полноќниот чекан падна. Одгласите штотуку почнуваат.