Subscribe
W erze informacji, kiedy dostęp do wiedzy jest łatwiejszy niż kiedykolwiek wcześniej, analfabetyzm funkcjonalny pozostaje palącym problemem w Unii Europejskiej. Mimo że większość obywateli Europy potrafi czytać i pisać, znaczna część z nich nie rozumie lub nie potrafi skutecznie wykorzystywać informacji w codziennym życiu.
Gdybyśmy mieli prześwietlić procent osób, które potrafią czytać, ale nie rozumieją w krajach Unii Europejskiej i nazwać ten obraz „analfabetyzmem funkcjonalnym”, bylibyśmy w stanie podkreślić znaczną rozbieżność między państwami członkowskimi. Według statystyk zarejestrowanych w ubiegłym roku można zauważyć, że istnieją znaczne różnice między niektórymi krajami, z odsetkami wahającymi się od poniżej 10% w niektórych krajach skandynawskich do ponad 40% w krajach Europy Południowo-Wschodniej. W tym artykule chcemy przeanalizować przyczyny tego niezwykle niebezpiecznego zjawiska zwanego analfabetyzmem funkcjonalnym. Dokonamy również porównania obejmującego strukturę systemu edukacji w krajach członkowskich, czynniki demograficzne wpływające na wzrost odsetka analfabetyzmu funkcjonalnego, poziom finansowania edukacji, rozwój gospodarczy i wpływ sieci społecznych na jednostkę.
Czym jest analfabetyzm funkcjonalny i dysproporcje w Unii Europejskiej?
Zgodnie z definicją, analfabetyzm funkcjonalny odnosi się do niezdolności danej osoby do korzystania z podstawowych umiejętności czytania, pisania i liczenia w celu skutecznego funkcjonowania w życiu codziennym, w szkole, w pracy, a nawet w interakcjach społecznych. Osoby te potrafią przeczytać prosty tekst, ale nie potrafią wyodrębnić lub poprawnie zinterpretować informacji przedstawionych w tym tekście, co ogranicza ich szanse na zatrudnienie i aktywne uczestnictwo w życiu społecznym. Według najnowszych badań przeprowadzonych wśród ogółu społeczeństwa, kraje o najniższych wskaźnikach analfabetyzmu funkcjonalnego to Dania (8%), Słowenia (8%) i Finlandia (11%), z Rumunią (43%) i Francją (39%), Bułgarią i Grecją (27%) na przeciwległym biegunie. Różnice te rodzą pytania o czynniki, które determinują te statystyki.
Pierwszym czynnikiem wpływającym na zjawisko analfabetyzmu funkcjonalnego jest system edukacji. Powszechnie wiadomo, że kraje skandynawskie, takie jak Finlandia i Dania, znane są z efektywnych systemów edukacji skoncentrowanych na uczniu, z naciskiem na krytyczne myślenie i stosowanie wiedzy w praktyce. Z kolei systemy edukacji w krajach o wysokim wskaźniku analfabetyzmu funkcjonalnego są często sztywne, teoretyczne i koncentrują się głównie na zapamiętywaniu. Jest to charakterystyczna cecha edukacji w Rumunii, kraju o najwyższym odsetku analfabetyzmu funkcjonalnego w UE. Jeśli weźmiemy za przykład Finlandię, ten mały skandynawski kraj o populacji 5,6 miliona stale inwestuje w szkolenia nauczycieli, a jego program nauczania jest elastyczny i dostosowany do potrzeb uczniów. Na przeciwległym biegunie, w Rumunii i Bułgarii, reformy edukacji są często niespójne, a finansowanie edukacji jest o wiele procent poniżej średniej europejskiej.
Drugim czynnikiem bezpośrednio wpływającym na zjawisko analfabetyzmu funkcjonalnego jest struktura demograficzna i kontekst społeczno-gospodarczy każdego państwa członkowskiego. Tak więc kraje o starzejącej się populacji lub z dużymi społecznościami wiejskimi, jak można znaleźć w Rumunii i Bułgarii, stoją przed dodatkowymi wyzwaniami w zakresie dostępu do wysokiej jakości edukacji. Ubóstwo i wykluczenie społeczne również mają negatywny wpływ na wyniki edukacyjne, a brak infrastruktury edukacyjnej (szkoły z toaletami na podwórku, bez wody pitnej, oddalone o dziesiątki kilometrów od domu ucznia) na obszarach wiejskich przyczynia się do wzrostu odsetka osób przedwcześnie kończących naukę i odsetka analfabetów funkcjonalnych. Odsetek PKB przeznaczany na edukację jest również niezwykle ważną zmienną w równaniu, które skutkuje odsetkiem analfabetyzmu funkcjonalnego wśród obywateli. Dlatego też finansowanie edukacji jest kluczowym czynnikiem. Większość północnych krajów UE wydaje ponad 6% PKB na edukację, podczas gdy Rumunia, Bułgaria i Grecja ledwo przekraczają 3-4%. Różnica ta znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w jakości infrastruktury szkolnej, wynagrodzeniach pracowników oświaty, materiałach dydaktycznych i dostępie uczniów do technologii. Siła gospodarcza i inwestycje w kapitał ludzki są bezpośrednio powiązane ze wskaźnikiem analfabetyzmu funkcjonalnego. Patrząc na kraje o silnej gospodarce, takie jak Niemcy i Szwecja, widzimy, że rozumieją one znaczenie edukacji jako inwestycji w kapitał ludzki. Kraje te rozwijają zrównoważoną politykę edukacyjną i finansują programy naprawcze i doskonalenia zawodowego. Z drugiej strony, kraje o niestabilnej gospodarce mają trudności z priorytetowym traktowaniem edukacji w budżecie krajowym.
Finansowane przez UE programy zwalczania analfabetyzmu funkcjonalnego
Powszechnie wiadomo, że Unia Europejska posiada programy, które finansują wiele inicjatyw za pośrednictwem funduszy i programów strukturalnych. Programy te obejmują Erasmus+, PISA, Horyzont Europa i Plan działania w dziedzinie edukacji cyfrowej. Wspierają one mobilność edukacyjną, badania, innowacje pedagogiczne i rozwój kompetencji cyfrowych. EPALE (elektroniczna platforma na rzecz uczenia się dorosłych w Europie) to projekt promujący uczenie się przez całe życie i uczenie się dorosłych. SELFIE to narzędzie cyfrowe, które pomaga pracownikom szkół zrozumieć i poprawić sposób wykorzystania technologii w edukacji. Uważamy, że nie trzeba wyjaśniać, na czym polegają programy PISA. Te międzynarodowe oceny pomagają krajom zidentyfikować słabe punkty w systemie edukacji i wdrożyć reformy oparte na dowodach.
Wpływ sieci społecznościowych na młodych ludzi
Sieci społecznościowe, takie jak Facebook, Instagram i TikTok, mają ogromny wpływ na młodych ludzi w UE (w coraz młodszym wieku). Z jednej strony, sieci te mogą być platformami alternatywnych informacji i edukacji. Z drugiej strony, nadmierne i niekontrolowane korzystanie z nich może przyczynić się do spłycenia myślenia, zmniejszenia zdolności koncentracji i utraty zainteresowania czytaniem. Problemem są również niekontrolowane treści z informacjami, które nie odpowiadają rzeczywistości. W szczególności TikTok promuje krótkie i często mało treściwe treści, zmniejszając cierpliwość młodych ludzi i ich zdolność do krytycznej analizy. Jednocześnie zjawisko „fałszywych wiadomości” (coraz bardziej obecne w społeczeństwie, w którym żyjemy) i manipulacja informacjami mogą prowadzić do dezorientacji i utrudniać jednostkom zrozumienie rzeczywistości, co jest nadal szczególnie obecne wśród osób o niskich umiejętnościach funkcjonalnych.
Krajowa specyfika państw członkowskich UE w odniesieniu do analfabetyzmu funkcjonalnego
Finlandia ma nowoczesny program edukacyjny skoncentrowany na sprawiedliwości i wspólnym uczeniu się. Wysokie inwestycje w szkolenie nauczycieli oznaczają, że Finlandia ma niski wskaźnik analfabetyzmu funkcjonalnego (11%). Szwecja kładzie nacisk na zindywidualizowaną naukę i kompetencje cyfrowe. Integracja imigrantów jest wyzwaniem edukacyjnym dla szwedzkiego państwa. W Danii system koncentruje się na rozwoju umiejętności praktycznych i krytycznego myślenia, co skutkuje niskim wskaźnikiem analfabetyzmu funkcjonalnego (8%). Estonia, ze wskaźnikiem analfabetyzmu funkcjonalnego na poziomie 18%, jest liderem w cyfryzacji edukacji, osiągając doskonałe wyniki w testach PISA. Niemcy, inwestując w infrastrukturę i kształcenie ustawiczne, stawiają na system dualny (szkoła + praktyka), ale istnieją różnice między poszczególnymi landami. Francja boryka się z wysokim wskaźnikiem analfabetyzmu funkcjonalnego (39%). Chociaż we Francji mamy do czynienia z centralizmem edukacyjnym, występują tam problemy nierówności. Hiszpania boryka się z problemem przedwczesnego kończenia nauki i jakością edukacji w regionach znajdujących się w niekorzystnej sytuacji, co wyjaśnia dość wysoki wskaźnik analfabetyzmu funkcjonalnego wynoszący 24%. Włochy, ze wskaźnikiem na poziomie 23%, mają tradycyjny program nauczania, ale wciąż stoją przed wyzwaniami związanymi z integracją technologii. Polska poczyniła ogromne postępy w edukacji w ostatnich latach, ale nierówności nadal się utrzymują. Jednak wskaźnik analfabetyzmu funkcjonalnego w Polsce wynosi 23 procent.
Rumunia, ze wskaźnikiem 43% (najwyższym w UE), znajduje się w negatywnej lidze krajów, w których młodzi ludzie nie są w stanie przyswoić informacji, które czytają. Wynika to z niskiego finansowania edukacji, rozbieżności między edukacją miejską i wiejską oraz niskiego wynagrodzenia dla nauczycieli, którzy są słabo zmotywowani. Bułgaria, ze wskaźnikiem na poziomie 24%, ma podobne problemy jak Rumunia. Jednak bułgarski rząd podjął ostatnio wysiłki na rzecz cyfryzacji i integracji.
Częste zmiany w polityce edukacyjnej i niedofinansowanie edukacji stawiają Węgry na równi z Bułgarią. W Słowenii ciągłe inwestycje w edukację i spójna polityka zaowocowały niskim wskaźnikiem analfabetyzmu funkcjonalnego na poziomie 8%. Austriacki system federalny kładzie nacisk na kształcenie zawodowe. Przy wskaźniku 23% głównym wyzwaniem dla Austrii pozostaje integracja mniejszości. Pomimo znacznych inwestycji w edukację, w Belgii wskaźnik ten wynosi 21%, a między regionami flamandzkim i walońskim występują znaczne różnice. Holenderska polityka edukacyjna (18%) jest elastyczna i kładzie nacisk na autonomię szkół. Kryzys gospodarczy wpłynął na system edukacji w Grecji, co skutkuje wysokim wskaźnikiem na poziomie 27%. Cypr ma problemy ze standaryzacją edukacji i sprawiedliwym dostępem do edukacji dla młodych ludzi. Wskaźnik analfabetyzmu funkcjonalnego na Cyprze wynosi 24%. Irlandia (wskaźnik 21%) poczyniła ostatnio inwestycje w szkolenie nauczycieli i cyfryzację. Portugalia (wskaźnik 24%) poczyniła znaczne postępy w zakresie jakości systemu edukacji w ciągu ostatnich dwóch dekad. Republika Czeska (wskaźnik 21%) zmaga się z różnicami w jakości edukacji między miastami a obszarami wiejskimi. W Chorwacji (wskaźnik 18%) trwa reforma systemu edukacji, ale istnieją wyzwania związane z wdrażaniem reformy na obszarach wiejskich.
Chociaż w ostatnich latach zaobserwowano znaczną poprawę, migracja wpływa na system edukacji na Litwie, gdzie wskaźnik analfabetyzmu funkcjonalnego wynosi 18%. Łotwa (wskaźnik 18%) zgłosiła inwestycje w infrastrukturę szkolną i cyfryzację. Na Słowacji (wskaźnik 24%) zidentyfikowano potrzebę reform i sprawiedliwości. Maltański system edukacji jest niewielki, ale osiąga dobre wyniki. Wskaźnik analfabetyzmu funkcjonalnego rośnie w tym małym państwie wyspiarskim, na co duży wpływ mają kwestie różnorodności kulturowej.
Rozwiązania i strategie mające na celu zmniejszenie analfabetyzmu funkcjonalnego
Aby skutecznie zwalczać analfabetyzm funkcjonalny, Unia Europejska i państwa członkowskie muszą przyjąć zintegrowane podejście poprzez reformę programu nauczania, która przejdzie od uczenia się maszynowego do rozwoju krytycznego myślenia i umiejętności praktycznych. Kolejną strategią walki z analfabetyzmem wśród młodych ludzi może być doskonalenie zawodowe nauczycieli poprzez szkolenie ich w zakresie nowoczesnych i interaktywnych metod nauczania. Cyfryzacja edukacji poprzez włączenie technologii do procesu edukacyjnego w celu zwiększenia atrakcyjności i efektywności nauki, wraz ze wsparciem dla rodzin znajdujących się w niekorzystnej sytuacji poprzez zapewnienie stypendiów, bezpłatnych posiłków i transportu w celu zmniejszenia odsetka osób przedwcześnie kończących naukę, to kolejne rozwiązanie, którym należy się zająć na szczeblu UE. Współpraca ponadnarodowa, wraz z wymianą najlepszych praktyk między krajami UE za pośrednictwem europejskich sieci edukacyjnych, wraz z programami edukacji rodzicielskiej angażującymi rodziców w edukację ich dzieci, może znacznie obniżyć wskaźniki analfabetyzmu funkcjonalnego.
Analfabetyzm funkcjonalny jest złożonym problemem, który odzwierciedla nierówności ekonomiczne, edukacyjne i społeczne w Unii Europejskiej. Dlatego też pilnie potrzebne są reformy i trwałe inwestycje w edukację. Aby zbudować Europę wiedzy, konieczne jest, aby każde państwo członkowskie wzięło na siebie odpowiedzialność i wdrożyło politykę publiczną, która zapewni nie tylko dostęp do edukacji, ale także jej skuteczność w kształceniu aktywnych, kompetentnych i zdolnych do adaptacji obywateli.