Самит на НАТО во Хаг: Нова фаза за Атлантската алијанса

Самитот на НАТО во Хаг на 24 јуни имаше турбулентен пролог дури и пред неговото официјално отворање. Претседателот Доналд Трамп, за време на патувањето во Холандија со авионот „Ер Форс Уан“, даде изјави што ја потресоа рамнотежата на Алијансата. Коментирајќи го Член 5 од Северноатлантскиот договор – кардиналниот принцип на колективна одбрана – Трамп инсинуираше дека неговата примена може да биде „интерпретабилна“, фрлајќи сомнеж врз еден од најстабилните темели на НАТО. Член 5, составен дел од Вашингтонскиот договор од 1949 година, утврдува дека вооружен напад против една или повеќе членки ќе се смета за напад против сите. Тој е повикан само еднаш во историјата на Алијансата, по нападите од 11 септември 2001 година. Испадот на Трамп предизвика бран загриженост кај сојузниците, што го натера делумно да ги исправи своите зборови, признавајќи дека „Ер Форс Уан“ не е вистинското место за такви деликатни појаснувања.

НОВИ ЦЕЛИ ЗА ТРОШЕЊЕ И МОРАЛНО УБИВАЊЕ НА САД

Централна тема на самитот беше предлогот на САД за зголемување на трошоците за одбрана на 5% од националниот БДП за секоја земја-членка до 2035 година. Оваа бројка треба да се подели помеѓу 3,5% што ќе се наменат за одбрана во строга смисла и 1,5% што ќе се користи за поврзани трошоци за инфраструктура. Овој предлог предизвика мешани реакции. Европскиот комесар за трговија, Валдис Домбровскис, предупреди на ризикот од „перење на одбраната“, односно тенденцијата да се вклучат ставки за трошење што не се строго релевантни под категоријата одбрана. Во оваа смисла, моралното убедување на Трамп се покажа како сеприсутно и раздорно, извлекувајќи ги на виделина внатрешните тензии во рамките на Алијансата за тоа кои се приоритетите и критериумите за оценување на посветеноста на поединечните држави.

ПОЗИЦИИТЕ НА ГЛАВНИТЕ ЕВРОПСКИ ЛИДЕРИ

Во контекст на самитот, формирана е оска меѓу Франција, Германија и Велика Британија која има за цел да ја води дискусијата. Британскиот премиер Кир Стармер ја потврди посветеноста на Обединетото Кралство за постигнување на целта од 5% за трошење, користејќи систем за пресметка што ги собира буџетот за одбрана и буџетот за национална безбедност. Германскиот канцелар Фридрих Мерц го нарече самитот „историски“, нагласувајќи ја подготвеноста на Берлин значително да инвестира во заедничката одбрана. Во заедничкиот уреднички текст со францускиот претседател Емануел Макрон, објавен во „ Фајненшл тајмс“ , двајцата лидери истакнаа како главната закана за европската безбедност доаѓа од „ревизионистичка Русија“, повторувајќи ја важноста на нуклеарното одвраќање и зголемените воени инвестиции. Франција и Германија, кои моментално трошат над 2% од БДП за одбрана, рекоа дека имаат намера да го зголемат на 3,5%, додавајќи дополнителни 1,5% за пошироки трошоци.

КРШЛИВА РАМНОТЕЖА ПОМЕЃУ АМЕРИКАНСКИОТ ПРИТИСОК И ЕВРОПСКАТА КОХЕЗИЈА

Враќањето на Трамп на сцената ги изнесе на виделина тензиите меѓу САД и некои европски партнери, особено во однос на поделбата на финансискиот товар во рамките на Алијансата. Трамп енергично ја потврди улогата што ја играл за време на неговата претходна администрација во зголемувањето на придонесите на сојузниците, тврдејќи дека НАТО е „на работ на неуспех“ и наведувајќи дека прагот од 5% претставува соодветна вредност за да се гарантира моќта и функционалноста на Алијансата. Во меѓувреме, Макрон побара зближување, состанувајќи се со Трамп во понеформален контекст за време на вечера, додека генералниот секретар на НАТО, Марк Руте, се обиде да посредува, пофалувајќи го Трамп во приватна порака подоцна објавена. Сепак, овој гест не беше добро примен од некои европски канцеларии, кои со сомнеж гледаат на едностраните отстапки кон САД.

ВНАТРЕШНИ ПОДЕЛБИ И УЛОГАТА НА РУСИЈА

Самитот се одржа во контекст на сега веќе продолжениот конфликт во Украина и обновената самоувереност на Русија во евроазискиот простор. Руте повика на усвојување на конечно соопштение во поддршка на Киев, а САД продолжија со споделување на разузнавачки информации со другите членови, што е важен знак за кохезија и солидарност. Сепак, внатрешните поделби остануваат. Додека нордиските земји изјавија дека се за зголемување на трошоците, Шпанија изрази силно противење на целта од 5%, сметајќи ја за неодржлива. Овој контраст ја одразува тешкотијата за усогласување на различните економски капацитети и политички приоритети на 32-те земји-членки.

АЛИЈАНСА КОЈА БАРА НОВА КОХЕЗИЈА

Самитот на НАТО во Хаг означи клучен чекор за иднината на Атлантската алијанса. На состанокот, од една страна, беше истакната решеноста на некои земји да го зајакнат заедничкиот одбранбен капацитет, а од друга страна растечката комплексност на одржувањето обединет фронт во услови на внатрешни и надворешни предизвици. Зборовите и предлозите на Трамп повторно ги отворија старите пукнатини, но исто така ја принудија Алијансата отворено да се соочи со проблемот на економската и стратешката одржливост на колективната одбрана. Во нестабилен геополитички контекст, НАТО се соочува со потребата да ја преформулира својата улога, правејќи се покохерентен во своите средства и цели. Самитот во Хаг не ги реши сите противречности, но јасно стави до знаење дека рамнотежата на Алијансата повеќе не може да се базира само на автоматизми и навики: време е за конкретни и споделени политички избори.